Το προϊόν της μαστίχας – Ιστορική διαδρομή

του κου Χρίστου Μπελλέ ∆ρ Ιστορίας

Το προϊόν της µαστίχας, µοναδικό προνόµιο της «Χίας γης» σε παγκόσµια κλίµακα, σηµάδεψε καθοριστικά την οικονοµική, πολιτική, παραδοσιακή και κοινωνική ζωή του νησιού. Η λέξη Χίος έγινε συνώνυµη µε κείνη της µαστίχης. Τούτο το προϊόν, που κατέχει επίσης τα πρωτεία στην κλίµακα των προϊόντων µε µακρόχρονη ιστορία – η αρχαιότερη ιστορική είδηση έρχεται απ’ τον Ηρόδοτο (5ος π.Χ. αιώνας) – συνδέθηκε µε ήθη, έθιµα,

παραδόσεις και γενικά µε τον τρόπο ζωής των λαών της Ανατολής (Τουρκία, Συρία, Σαουδική Αραβία, Ιράκ, Περσία κ.α.). 

Η ιστορία και η χρήση του προϊόντος συναντάται στις κλασικές εποχές. Ο Θεόφραστος, ο Πλίνιος, ο ∆ιοσκουρίδης, ο Γαληνός, ο Ιπποκράτης κάνουν αναφορά στη µαστίχη και µάλιστα στις θεραπευτικές ιδιότητές της.

Η ένταση κι επέκταση της καλλιέργειας της µαστιχοφόρου σχίνου, για εµπορική εκµετάλλευση, φαίνεται πως αρχίζει από την εποχή του µαρτυρίου του Αγίου Ισιδώρου (14 Μαΐου 250 µ.Χ.). Στην άποψη τούτη καταλήγουµε στην προσπάθεια να ερµηνεύσουµε, σύµφωνα µε την παράδοση, τη σχέση του µαρτυρίου του Αγίου Ισιδώρου µε τα µαργαριταρένια δάκρυα της µαστίχης.

«Τα δένδρα του σχίνου, αυτόπτες µάρτυρες του βασανιστικού θανάτου του αγίου, ποτίστηκαν µε το αίµα του και αγιάστηκαν θαυµατουργά να δίνουν τούτον τον καρπό του πόνου του».

Κατά τη βυζαντινή περίοδο η Χίος υπήρξε έδρα του Ναυτικού Θέµατος του Αιγαίου Πελάγου κι ένα απ’ τα σηµαντικότερα οικονοµικά κέντρα της αυτοκρατορίας. Υπήρξε σηµαντικός σταθµός (πόλη-εµπορείο) εισαγωγικού, εξαγωγικού και διαµετακοµιστικού εµπορίου, ανεφοδιασµού πλοίων και καταφύγιο τους. 

Απ’ το λιµάνι της εξάγονταν τα µονοπωλιακά και πολυτελή προϊόντα της, όπως µαστίχη µεταξωτά, κρασί, αλάτι και εισάγονταν, κύρια, σιτηρά. Τούτους τους χρόνους το µονοπώλιο της µαστίχης υπαγόταν στον αυτοκράτορα.

Εραστές της µαστίχης και σκληροί ανταγωνιστές οι ιταλικές πόλεις- κράτη, ζητούν µια θέση στην καρδιά της Χίου µε εµπορική υστεροβουλία. Το ίδιο και οι ποικιλώνυµοι πειρατές του Αιγαίου, αλλά τούτοι χωρίς τα προσχήµατα για το «αντικείµενο του πόθου» τους. Πρώτο το Αµάλφι (αρχές 11ου αιώνα) και στη συνέχεια Ενετία, Πίζα, Γένουα ιδρύουν εµπορικούς σταθµούς και διεξάγουν σηµαντικές συναλλαγές «επι της µαστίχης».

Στις µέρες των Γενουατών δυναστών Ζαχαρία (1304-1329), οι ετήσιες πρόσοδοι της Χίου ανέρχονταν σε 200.000 χρυσά νοµίσµατα (το 1/5 περίπου των προσόδων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας). Η Χίος, δηλαδή, είχε φορολογική ικανότητα το 1/5 της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Και σ’ αυτή την πρόσοδο τον πρώτο ρόλο έπαιζε και πάλι το προϊόν της µαστίχης. Μιλάµε, βέβαια, για χρόνους παρακµής του Βυζαντίου, αλλά το ποσοστό δεν παύει να είναι ποσοστό.

Στις µέρες των Γενουατών κατακτητών Ιουστινιάνοι (1346-1566), η τεράστια και ξακουστή µετοχική εταιρεία «Μαόνα», που ιδρύθηκε το 1347, είχε σαν κύριο προϊόν εκµετάλλευσης το µονοπώλιο της µαστίχης, µε µόνη υποχρέωση να δαπανά για την άµυνα του νησιού. Η εταιρεία αυτή είδε µέρες συσσώρευσης ζηλευτού κέρδους για την εποχή, αλλά και χρησιµοποίησε εµπορικές µεθόδους (απόσυρση προϊόντος κλπ.), όπως και λογιστικές τεχνικές, αξιοπρόσεκτες κι αξιοθαύµαστες µέχρι των ηµερών µας.

Η τουρκική απειλή έχει απλώσει τα πλοκάµια της πάνω στο Αιγαίο. Η «ώρα της Χίου» έρχεται τον Απρίλιο του 1566, όταν ο Πιαλή Πασάς την καταλαµβάνει αµαχητί. Ένα νέο κεφάλαιο ανοίγεται για το νησί. Και σ’ αυτότο κεφάλαιο, είναι και πάλι η µαστίχη που παίζει τον καθοριστικό ρόλο στη δόµηση του κοινωνικοοικονοµικού γίγνεσθαι. Επί Τουρκοκρατίας, οι κάτοικοι των Μαστιχοχώρων απολαµβάνουν πολλά και ειδικά προνόµια, σε σχέση µε τους υπόλοιπους κατοίκους του νησιού, τους υπόλοιπους Έλληνες. 
Τις παραµονές της γενοκτονίας του 1822, που έµεινε στην ιστορία σαν «η σφαγή της Χίου», ο πληθυσµός του νησιού ανερχόταν σε 120 µε 130 χιλιάδες και η κοινωνικοοικονοµική του ανάταση σε τέτοιο αξιοζήλευτο επίπεδο, ώστε το νησί να χαρακτηρίζεται «Παράδεισος της Ανατολής» που καταβάλει φόρο στην Πύλη 220.000 γρόσια, έναντι 300.000 της Κρήτης και 338.000 ολόκληρης της Πελοποννήσου.

Στις µέρες µας, µε τον Αναγκαστικό Νόµο 1390/1938 «Περί Ενώσεως Μαστιχοπαραγωγών Χίου και θέσεως διατάξεων τινών περί Γεωργικών Συνεταιρισµών», η ιστορία της Μαστίχης ζει και βασιλεύει…

Η υπόθεση της µαστίχας είναι ένα κοµµάτι της τοπικής µας ιστορίας και όχι µόνο. Είναι ένα κοµµάτι της οικονοµικής, της πολιτικής, της παραδοσιακής, της κοινωνικής, γενικά, ζωής του τόπου, που τον στιγµάτισε, όπως στιγµάτισε κι ήθη, έθιµα, παραδόσεις και τρόπο ζωής των λαών της Ανατολής, µε τους οποίους συνδέθηκε. Η υπόθεση της µαστίχης είναι υπόθεση όλων µας και για τούτο η γνώση της όρος sine qua non, για όλους µας. 

Εδώ µπαίνει και πάλι η αναγκαιότητα διδασκαλίας στη σχολική εκπαίδευση, της Τοπικής Ιστορίας. Κι εδώ η ευθύνη του πνευµατικού κόσµου και της πολιτείας, µα κι όλων µας. 

«Οι καιροί ου µενετοί». 

∆εν µπορείς να ζεις και να πεθαίνεις σ΄ ένα γενέθλιο τόπο και να αγνοείς την Ιστορία του και τη δική σου, τις ρίζες του και τις δικές σου, αφού η Ιστορία διδάσκει, διαπαιδαγωγεί, ενώνει,

γιγαντώνει, εκδικείται, µα κι αποτελεί εφαλτήριο του αύριο… 

∆εν µπορείς να αγνοείς την Ιστορία σου, αφού είναι έργο δικό σου – παραφράζοντας το µεγάλο φιλόσοφο της αέναης ταξικής πάλης – την Ιστορία που επιβάλλεται «να σηκώνεις στους ώµους σου κάθε φορά που βαδίζεις µπροστά… ».